ডিজিটেল যুগত প্ৰযুক্তিগত উদ্ভাৱন আৰু নাটক
লেখক- ড° মৃণাল জ্যোতি গোস্বামী, ড° জোনমণি গগৈ
পুৰণি কলাসমূহৰ ভিতৰত নাটক অন্যতম। সময়ৰ লগে লগে সমাজৰ বিৱৰ্তন হয় আৰু নাটকেও সমাজৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগত খাপ খোৱাই নিজকে সলনি কৰি আহিছে। সম্প্ৰতি ডিজিটেল যুগত ইয়াৰ আটাইতকৈ গভীৰ পৰিৱৰ্তন সাধন হৈছে। ডিজিটেল টেকন’লজি, মাল্টিমিডিয়া আৰু আৰ্টিফিচিয়েল ইণ্টেলিজেন্স (AI)-ৰ সংযোজনে কেৱল নাটক প্ৰযোজনা আৰু প্ৰদৰ্শনৰ ধৰণকেই পুনৰ্গঠন কৰা নাই, ইয়াৰ লগতে দৰ্শকে ইয়াৰ সৈতে কেনেদৰে জড়িত হৈছে সেয়াও সলনি কৰিছে। নাটক এতিয়া কেৱল মঞ্চতে সীমাবদ্ধ হৈ থকা নাই; ই এতিয়া ভাৰ্চুৱেল স্থান, চ’চিয়েল মিডিয়া প্লেটফৰ্ম আৰু ইণ্টাৰেক্টিভ ডিজিটেল পৰিৱেশতো প্ৰদৰ্শিত হৈছে৷ ফলস্বৰূপে গোলকীয় সহযোগিতা, হাইব্ৰিডাইজড প্ৰদৰ্শন শৈলী, আৰু ৰিয়েল-টাইম দৰ্শকৰ অংশগ্ৰহণ সম্ভৱ হৈছে।
প্ৰদৰ্শন আৰু টেকন’লজিৰ মিলনে ভাৰ্চুৱেল ৰিয়েলিটি (VR), অ’গমেণ্টেড ৰিয়েলিটি (AR), লাইভ ষ্ট্ৰিমিং, ইণ্টাৰেক্টিভ ষ্ট’ৰিটেলিং আৰু AI-জেনেৰেটেড উপাদানসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা নতুন নাটকীয় অভিজ্ঞতাৰ সৃষ্টি কৰিছে। এই উদ্ভাৱনসমূহে আধুনিকতাৰ গতি, আন্তঃসংযোগ আৰু ডিজিটেল সংস্কৃতিৰ সংযোগেৰে নাটকক নব্য ৰূপ প্ৰদান কৰিছে৷ ইয়াৰ দ্বাৰা প্ৰমাণিতও হয় যে নাটক সদায় বিকশিত, অভিযোজিত কলা হৈয়েই আছে।
ডিজিটেল নাটক আৰু মাল্টিমিডিয়া সংযোজন
ডিজিটেল নাটকৰ উত্থানে এক নতুন নান্দনিকতা আৰু নেৰেটিভ গাঁথনিৰ সৃষ্টি কৰিছে, য’ত মাল্টিমিডিয়া, ভাৰ্চুৱেল পৰিৱেশ আৰু AI অন্তৰ্ভুক্ত হৈছে। ডিজিটেল থিয়েটাৰে প্ৰ’জেকচন, লাইভ ভিডিঅ’ ফিড আৰু ইমাৰ্ছিভ ডিজিটেল পৰিৱেশৰ ব্যৱহাৰ কৰি প্ৰদৰ্শন স্থানক মঞ্চৰ পৰা আঁতৰাই আনিছে আৰু পাৰম্পৰাগত মঞ্চৰ পৰা আঁতৰি আহিছে৷ ডিজিটেল নাটকৰ মূল বৈশিষ্ট্যসমূহ এনে ধৰণৰ—
প্ৰ’জেকচন আৰু ভাৰ্চুৱেল ছেটৰ ব্যৱহাৰ : ডিজিটেল প্ৰ’জেকচনে পৰম্পৰাগত মঞ্চ ডিজাইনক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছে আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা অতি সহজে গতিশীল, ভিন্ন পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰা হয় আৰু সেইবোৰে দৰ্শকক কেইছেকেণ্ডৰ ভিতৰত বিভিন্ন ঠাইলৈ লৈ যাব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে ৰবাৰ্ট লেপেজে The Far Side of the Moon (২০০০) নাটকখনৰ কথা ক’ব পাৰি৷ তেওঁ 3D মেপিং আৰু ভিডিঅ’ প্ৰ’জেকচন ব্যৱহাৰ কৰি ডিজিটেল ভিজুৱেলে মঞ্চৰ পৰিৱেশক ৰিয়েল-টাইমত সলনি কৰিছিল।
ভাৰ্চুৱেল ৰিয়েলিটি (VR) আৰু অ’গমেণ্টেড ৰিয়েলিটি (AR) : VR থিয়েটাৰে দৰ্শকক সম্পূৰ্ণৰূপে ইমাৰ্ছিভ ভাৰ্চুৱেল স্থানত প্ৰদৰ্শনৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে, যাৰ ফলত শাৰীৰিক নাটকৰ প্ৰয়োজনীয়তা প্ৰায় নাইকীয়া কৰা হৈছে৷ উদাহৰণস্বৰূপে ৰয়েল শ্বেক্সপীয়াৰ কোম্পানীৰ Dream (২০২১) নাটকখনৰ কথা ক’ব পাৰি৷ এই নাটকখনত VR প্ৰযোজনাই ম’চন-কেপচাৰ আৰু ডিজিটেল অৱতাৰ ব্যৱহাৰ কৰি এক ইণ্টাৰেক্টিভ শ্বেক্সপীয়াৰিয়ান পৃথিৱী সৃষ্টি কৰে।
নাটকত আৰ্টিফিচিয়েল ইণ্টেলিজেন্স (AI): AI-জেনেৰেটেড স্ক্ৰিপ্ট আৰু ইণ্টাৰেক্টিভ AI চৰিত্ৰসমূহ নতুন নাটকীয় সঁজুলি হিচাপে উত্থান হৈছে। AI-য়ে প্ৰদৰ্শন সৃষ্টি কৰাত, ইম্প্ৰভাইজ কৰাত আৰু অভিনেতাৰ সৈতে অভিনয় কৰাত সহায় কৰিব পাৰে। ২০২১ চনত AI ব্যৱহাৰ কৰি Czech ভাষাত AI: When a Robot Writes a Play নামৰ নাটক এখন লিখা গৈছিল আৰু সেইখন মঞ্চস্থও কৰা হৈছিল৷ এই নাটকখনৰ ৯০% মেচিন-লাৰ্নিং মডেলৰ দ্বাৰা সৃষ্ট৷
এই নাট্যধাৰা কেইটাৰ কেইগৰাকীমান মূল অনুশীলনকাৰী হ’ল— ৰবাৰ্ট লেপেজ আৰু দ্য উষ্টাৰ গ্ৰুপ ইত্যাদি৷ ৰবাৰ্ট লেপেজক ডিজিটেল নাটকৰ এক অগ্ৰদূত বুলি ক’ব পাৰি৷ তেওঁৰ প্ৰযোজনাসমূহত চিনেমেটিক ভিজুৱেল, ৰিয়েল-টাইম প্ৰ’জেকচন, আৰু টেকন’লজিকেল ইণ্টাৰেক্টিভিটি সংযোজন কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপে Needles and Opium (২০১৩) নাটকখনত এক ঘূৰ্ণনশীল ছেট আৰু 3D প্ৰ’জেকচন ব্যৱহাৰ কৰি এক স্বপ্নময়, ইমাৰ্ছিভ পৃথিৱী সৃষ্টি কৰা হৈছিল। ঠিক সেইদৰে দ্য উষ্টাৰ গ্ৰুপে তেওঁলোকৰ প্ৰযোজনাসমূহত লাইভ ভিডিঅ’, ৰেকৰ্ড কৰা মিডিয়া, আৰু ডিজিটেল মেনিপুলেচন সংযোজন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে House/Lights (১৯৯৯) নাটকখনত গাৰ্ট্ৰুড ষ্টাইনৰ পাঠ আৰু ১৯৬০ৰ দশকৰ টেলিভিছন ইমেজৰীৰ সংমিশ্ৰণ ঘটাই এক স্তৰীভূত, খণ্ডিত প্ৰদৰ্শন সৃষ্টি কৰা হৈছিল। এক কথাত ক’ব পাৰি ডিজিটেল থিয়েটাৰে চলচ্চিত্ৰ, গেমিং আৰু লাইভ প্ৰদৰ্শনৰ মাজৰ ৰেখাডাল অস্পষ্ট কৰি এক ইণ্টাৰেক্টিভ আৰু ইমাৰ্ছিভ ষ্ট’ৰিটেলিং অভিজ্ঞতা সৃষ্টি কৰে, যাৰ দ্বাৰা পাৰম্পৰিক নাটকীয় ৰীতি-নীতিক অতিক্ৰম কৰা হৈছে।
গ্ল’বেলাইজেচন এণ্ড হাইব্ৰিড নাটক ফৰ্মছ
ডিজিটেল যুগত নাটক গ্ল’বেলাইজেচনৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছে৷ ফলস্বৰূপে প্ৰদৰ্শনৰ পৰম্পৰা, সাংস্কৃতিক নান্দনিকতা আৰু হাইব্ৰিডাইজড ষ্ট’ৰিটেলিং ফৰ্মৰ সংযোজন ঘটিছে। এই আন্তঃসাংস্কৃতিক সংযোগে নাটক নিৰ্মাতাসকলক শাস্ত্ৰীয় পৰম্পৰাক প্ৰায়োগিক আৰু টেকন’লজিকেল উদ্ভাৱনৰ সৈতে মিলাই নতুন, সীমাহীন শৈল্পিক ভাষা সৃষ্টি কৰিবলৈ সুবিধা প্ৰদান কৰিছে। আজিৰ নাটকত বিভিন্ন সংস্কৃতিৰ উপাদানসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়৷ এনে নাটকত পশ্চিমীয়া প্ৰায়োগিক নান্দনিকতাৰ সৈতে প্ৰাচ্যৰ নাট্যৰ সংযুক্ত কৰা হয়। ইয়াৰ এক উদাহৰণ ভাৰতত আৰম্ভ হোৱা Theatre of Root নাট্যধাৰাটোতে সংম্পৃক্ত হৈ আছে৷ কিন্তু সম্প্ৰতি ইয়াৰ আৰু অধিক বিকাশ ঘটিচে ন-ন ৰূপেৰে৷ উদাহৰণস্বৰূপে এৰিয়ান ম্নুচকিনৰ Théâtre du Soleil নাটকখনত এছিয়ান নাটকীয় ফৰ্ম (কাবুকি, নো আৰু কথাকলি) সমসাময়িক ফৰাচী নাটকৰ প্ৰযুক্তিৰ সৈতে সংযুক্ত কৰা গৈছে।
সম্প্ৰতিক সময়ত দেখা পোৱা প’ষ্ট-প’ষ্টমডাৰ্ন নাটক জিন বড্ৰিলাৰ্ডৰ হাইপাৰৰিয়েলিটিৰ ধাৰণাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত৷ এনে নাটকত বাস্তৱতা আৰু কল্পনাৰ মাজৰ ৰেখাডাল অস্পষ্ট কৰি তোলা হয়। হাইপাৰৰিয়েলিটিয়ে সূচায় যে ডিজিটেল যুগত বাস্তৱতা চিমুলেচন (simulations), মিডিয়া প্ৰতিনিধিত্ব আৰু ডিজিটেল ইমেজৰীৰ দ্বাৰা মিডিয়েটেড হয়; যাৰ ফলত ই কল্পনাৰ পৰা পৃথক কৰিব নোৱৰা হৈ পৰে। প’ষ্ট-প’ষ্টমডাৰ্ন নাটকত এনে প্ৰদৰ্শন হয় য’ত বাস্তৱ আৰু ভাৰ্চুৱেল পৃথিৱী একেলগে থাকে। এই ক্ষেত্ৰত উদাহৰণ হিচাপে ক’ব পাৰি ছাইমন মেকবাৰ্নিৰ The Encounter (২০১৫) নাটকখনৰ কথা৷ নাটকখনত বাইনুৰেল শব্দ টেকন’লজি (binaural sound technology) ব্যৱহাৰ কৰি দৰ্শকক এক শ্ৰৱণমূলক পৃথিৱীত ইমাৰ্ছ কৰোৱা হৈছিল আৰু তাৰ বাবে তেওঁলোকৰ বাস্তৱতাৰ ধাৰণাক বিকৃত কৰা গৈছিল।
সম্প্ৰতি নাটক এক গোলকীয়, সহযোগিতামূলক মাধ্যমলৈ ৰূপান্তৰিত হৈছে৷ ইণ্টাৰনেট আৰু ডিজিটেল টেকন’লজিয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতাক সম্ভৱ কৰি তুলিছে৷ পৃথিৱীৰ বিভিন্ন অংশৰ নাটক নিৰ্মাতাসকলে ৰিয়েল-টাইমত ভাৰ্চুৱেল স্থানত একেলগে প্ৰদৰ্শনো সৃষ্টি কৰিছে। এই ক্ষেত্ৰত উদাহৰণ হিচাপে ক’ব পাৰি Théâtre Without Borders-ৰ কথা৷ এই উদ্যোগে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ঠাইৰ শিল্পীসকলক সংযুক্ত কৰি বিভিন্ন মহাদেশজুৰি অনলাইন সহযোগিতা সম্ভৱ কৰি তুলিছে। এক কথাত ক’ব পাৰি গ্ল’বেলাইজেচনে নাটকৰ পৰিৱেশক সম্প্ৰসাৰিত কৰিছে, যাৰ দ্বাৰা আন্তঃসাংস্কৃতিক বিনিময়, নতুন নান্দনিক উদ্ভাৱন আৰু পাৰম্পৰিক আৰু সমসাময়িক প্ৰদৰ্শন প্ৰযুক্তিৰ সংমিশ্ৰণ সম্ভৱ হৈছে।
নাটক আৰু চ’চিয়েল মিডিয়া : ইণ্টাৰেক্টিভ, লাইভ-ষ্ট্ৰিমড প্ৰদৰ্শন
চ’চিয়েল মিডিয়াই দৰ্শকে নাটকৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰাৰ ধৰণক মৌলিকভাৱে সলনি কৰিছে, ইয়াক মঞ্চৰ পৰা আঁতৰাই গোলকীয় প্ৰৱেশাধিকাৰ সম্ভৱ কৰিছে। নাটক এতিয়া কেৱল শাৰীৰিক স্থানলৈ সীমাবদ্ধ নহয়; ই এতিয়া ডিজিটেল প্লেটফৰ্মৰ জৰিয়তে ষ্ট্ৰিম, শ্বেয়াৰ আৰু ৰিয়েল-টাইমত উপস্থাপন কৰা হয়। নাটক কোম্পানীসমূহে এতিয়া লাইভ-ষ্ট্ৰিমিং কৰি প্ৰদৰ্শনসমূহক গোলকীয় দৰ্শকৰ বাবে উপলব্ধ কৰাই তুলিছে। উদাহৰণস্বৰূপে ব্ৰিটিছ দ্যা নেচলন থিয়েটাৰ (The National Theatre) -এ NT Live-ৰ দ্বাৰা বিশ্বজুৰি দৰ্শকক তেওঁলোকৰ নাটক দূৰৰ পৰা অভিজ্ঞতা লাভ কৰাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে।
বহু নাটক অনুশীলনকাৰীয়ে ইন্সটাগ্ৰাম, টিকটক আৰু টুইটাৰ ব্যৱহাৰ কৰি ইণ্টাৰেক্টিভ প্ৰদৰ্শন, ৰিয়েল-টাইম ষ্ট’ৰিটেলিং আৰু দৰ্শক-চালিত নেৰেটিভৰো (audience-driven narratives) সৃষ্টি কৰিবলৈ লৈছে। ২০১০ চনতে ‘Such Tweet Sorrow’ নামেৰে ৰোমিঅ’ আৰু জুলিয়েটৰ টুইটাৰ প্ৰযোজনাৰ এটি উপস্থাপিত হৈছিল৷ অনলাইন ইণ্টাৰেক্টিভ প্ৰদৰ্শনসমূহে দৰ্শকক চ’চিয়েল মিডিয়া পোল, লাইভ কমেণ্ট আৰু ডিজিটেল অংশগ্ৰহণৰ জৰিয়তে নেৰেটিভক প্ৰভাৱিত কৰাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে ডেণ্ট অৰ ডাইৰ নাটক User Not Found (২০১৮)-এ দৰ্শকক তেওঁলোকৰ স্মাৰ্টফোনৰ জৰিয়তে প্ৰদৰ্শনৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিছিল আৰু ইয়াৰ দ্বাৰ তেওঁলোকে ৰিয়েল-টাইমত ডিজিটেল নেৰেটিভৰ সৈতে জড়িত হ’বলৈ সুবিধা দিছিল৷ চ’চিয়েল মিডিয়া আৰু লাইভ ষ্ট্ৰিমিংয়ে নাটকক অধিক প্ৰৱেশযোগ্য, অংশগ্ৰহণমূলক আৰু ইণ্টাৰেক্টিভ কৰি তুলিছে৷ লগতে ইয়াৰ শৈল্পিক আৰু সাংস্কৃতিক প্ৰভাৱকো সম্প্ৰসাৰিত কৰিছে।
ডিজিটেল যুগত নাটকৰ অবিৰত বিকাশ
নাটক পৰম্পৰাত গভীৰভাৱে শিপাই আছে যদিও টেকন’লজিকেল অগ্ৰগতি, গ্ল’বেলাইজেচন আৰু ডিজিটেল আন্তঃসংযোগৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাই ই অবিৰতভাৱে বিকশিত হৈ আহিছে। VR, AI, চ’চিয়েল মিডিয়া সংযোজন আৰু হাইব্ৰিড নাটক ফৰ্মৰ দৰে উদ্ভাৱনসমূহে প্ৰমাণ কৰে যে প্ৰদৰ্শন কলা এতিয়া কেৱল মঞ্চলৈ সীমাবদ্ধ নহয়—ই এটা সম্প্ৰসাৰিত, তৰল আৰু ইমাৰ্ছিভ অভিজ্ঞতা যিয়ে নতুন মিডিয়া আৰু নতুন ষ্ট’ৰিটেলিং পদ্ধতিক আদৰি লয়।
কিছুমান সমালোচকে যদিও যুক্তি দিয়ে যে টেকন’লজিয়ে নাটকৰ মানৱীয় সাৰমৰ্মক আচ্ছাদিত কৰিব পাৰে৷ কিন্তু বহু অনুশীলনকাৰীয়ে ইয়াক প্ৰদৰ্শন, দৰ্শকৰ অংশগ্ৰহণ আৰু বাস্তৱতা আৰু কল্পনাৰ সীমা আঁতৰাই পুনৰ কল্পনা কৰাৰ এক সুযোগ হিচাপেও বিবেচনা কৰে৷ টেকন’লজি যিদৰে অবিৰতভাৱে বিকশিত হৈ আছে, থিয়েটাৰেও নিশ্চিতভাৱে অভিযোজন, উদ্ভাৱন আৰু পুনৰ সংজ্ঞায়িত হৈ থাকিব৷ ইয়াৰ প্ৰাসংগিকতা এনে এক যুগত নিশ্চিত কৰা হ’ব য’ত কলা, বিনোদন আৰু ডিজিটেল সংস্কৃতিৰ মাজত অভূতপূৰ্ব ৰূপত সংযোগ স্থাপন হ’ব। নাটক এতিয়া কেৱল অতীতৰ কলা নহয়—ই ভৱিষ্যতৰ এক বিকশিত, ইণ্টাৰেক্টিভ মাধ্যম।
প্ৰসংগসূত্ৰ
Lepage, R. (2000). The Far Side of the Moon [Stage performance]. XYZ Theatre, Montreal, Canada.
Lepage, R. (2013). Needles and Opium [Stage performance]. XYZ Theatre, Montreal, Canada.
Royal Shakespeare Company. (2021). Dream [Stage performance]. Royal Shakespeare Theatre, Stratford-upon-Avon, United Kingdom.
McBurney, S. (2015). The Encounter [Stage performance]. Complicite Theatre, London, United Kingdom.
The National Theatre. (n.d.). NT Live. Retrieved from https://www.nationaltheatre.org.uk/nt-live
Théâtre Without Borders. (n.d.). Retrieved from http://www.theatrewithoutborders.org
Brown, A., & Jones, P. (2019). Virtual reality in contemporary theatre: A new stage for performance. Journal of Digital Performance, 5(2), 45–60.
Smith, J. (2020). Social media and live performance: The new frontier. Theatre Journal, 72(1), 1–15.
