ৰাজদ্ৰোহ বা দেশদ্ৰোহ বিষয়টো কিছুদিন আগতে বহুলভাৱে চৰ্চাত থকা দেখিবলৈ পোৱা গৈছিল। বিশেষকৈ চ’ছিয়েল মিডিয়াত অতি ভাইৰেল হৈ পৰিছিল এই বিষয়টো। আচলতে কি এই ৰাজদ্ৰোহ (Sedition)? ইয়াৰ লগত জড়িত আইনসমূহ আৰু কাৰ্য্যকৰী ব্যৱস্থাসমূহ কেনেকুৱা?
ৰাজদ্ৰোহ হৈছে এক প্ৰকট আচৰণ, যি প্ৰতিষ্ঠিত শৃংখলাৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহৰ দিশে গতি কৰে। দেশদ্ৰোহৰ ভিতৰত প্ৰায়ে সংবিধান ৰক্ষা কৰা আৰু প্ৰতিষ্ঠিত কৰ্তৃত্বৰ প্ৰতি অসন্তুষ্টি প্ৰকাশ বা বিদ্ৰোহ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। দেশদ্ৰোহ যদিও আইনৰ বিৰুদ্ধে প্ৰত্যক্ষ আৰু মুকলিকৈ কৰা হিংসা লক্ষ্য নহয়, দেশদ্ৰোহৰ ভিতৰত যিকোনো বাদ-বিবাদ অন্তৰ্ভুক্ত থাকিব পাৰে।
ৰাজদ্ৰোহৰ উদাহৰণঃ
ৰাজদ্ৰোহক শব্দ বা ভাষণ হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰা হয় যিয়ে মানুহক চৰকাৰ বা শাসন কৰ্তৃপক্ষৰ বিৰুদ্ধে বিদ্ৰোহ কৰিবলৈ উদগনি দিয়ে। চৰকাৰক উৎখাত কৰা বিপ্লৱক অনুপ্ৰাণিত কৰা শব্দবোৰ ৰাজদ্ৰোহৰ উদাহৰণ। লগতে চৰকাৰী কৰ্তৃপক্ষক উৎখাত কৰাৰ লক্ষ্যৰে কৰা কাৰ্যকলাপ বা যোগাযোগো ৰাজদ্ৰোহৰ অন্তৰ্ভুক্ত।

ৰাজদ্ৰোহৰ শাস্তিঃ
ভাৰতীয় দণ্ডবিধি, ১৯৭৩ অনুসৰি ৰাজদ্ৰোহৰ শাস্তি হৈছে যাবজ্জীৱন কাৰাবাস বা ৩ বছৰ পৰ্যন্ত কাৰাবাস আৰু জৰিমনা।
ভাৰতীয় দণ্ডবিধিৰ ১২৪এ-নং ধাৰাত দেশদ্ৰোহৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে। ভাৰতীয় দণ্ডবিধি, ১৯৭৩ অনুযায়ী যদি এজন ব্যক্তিয়ে শব্দ, সংকেত আৰু স্পষ্ট বিবৃতিৰ জৰিয়তে ঘৃণা বা অসন্তুষ্টি সৃষ্টি কৰে বা প্ৰচেষ্টা কৰে, বা ভাৰতীয় আইন অনুসৰি প্ৰতিষ্ঠা কৰা চৰকাৰসমূহৰ বিৰুদ্ধে অস্থিৰতা সৃষ্টি কৰে, তেনেকুৱা পৰিস্থিতিত তেওঁৰ বিৰুদ্ধে ৰাজদ্ৰোহৰ অভিযোগ উত্থাপিত হ’ব পাৰে।
দেশদ্ৰোহ শব্দটো প্ৰথমে এলিজাবেথীয় যুগত ‘ৰাজ্য বা গঠন কৰা কৰ্তৃত্বৰ প্ৰতিশব্দ বা লেখাৰ দ্বাৰা অসন্তুষ্টি অথবা উচটাই দিয়াৰ ধাৰণা’ হিচাপে প্ৰকাশ পাইছিল।
দেশদ্ৰোহ, দেশদ্ৰোহী আৰু সামৰিক আইনঃ
দেশদ্ৰোহৰ দ্বাৰা মুখ্যতঃ বিশেষাধিকাৰপ্ৰাপ্ত, উপদেশক বিৰোধী, লগতে কিছুমান সাধাৰণ লোকক নিয়ন্ত্ৰণ কৰা হয়; সামৰিক আইনে সাধাৰণ লোকসকলক আৰু ৰাজদ্ৰোহে বুদ্ধিজীৱীসকলক ভয় খুৱায়।
দেশদ্ৰোহীৰ এক উদাহৰণ হৈছে কোৰাজন একুইনো, যি ফিলিপাইনছত এক বিপ্লৱৰ নেতৃত্ব দিছিল।
একাধিক প্ৰতিবেদন অনুসৰি ২০১০ চনৰ পৰা ভাৰতত ১৩,০০০ লোকৰ বিৰুদ্ধে ৮০০ৰো অধিক দেশদ্ৰোহৰ গোচৰ ৰুজু কৰা হৈছে। ৰাষ্ট্ৰীয় অপৰাধ ৰেকৰ্ড ব্যুৰোৰ প্ৰতিবেদন অনুসৰি ‘অপৰাধ ইন ইণ্ডিয়া ২০২০’এ দেখুৱাইছে যে ২০১৮, ২০১৯ আৰু ২০২০ চনত ক্ৰমান্বয়ে ৭০টা, ৯৩টা আৰু ৭৩টা ৰাজদ্ৰোহৰ গোচৰ আছিল। কিন্তু ৰাজদ্ৰোহৰ ঘটনা বৃদ্ধি হোৱা স্বত্বেও, দোষী সাব্যস্ত হোৱাটো ধাৰাবাহিকভাৱে কম হৈ আহিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ২০১৭ চনত ৫১টা পঞ্জীভুক্ত গোচৰৰ ভিতৰত, এটা গোচৰ দোষী সাব্যস্ত হৈছিল; ২০১৮ চনত পঞ্জীভুক্ত ৭০টা গোচৰৰ এটা দোষী সাব্যস্ত কৰা হৈছিল আৰু ২০১৯ চনত ৯৩টা পঞ্জীভুক্ত গোচৰৰ এটাক দোষী সাব্যস্ত কৰা হৈছিল। এনেবোৰ ক্ষেত্ৰত এইটো কথা স্পষ্ট হৈ পৰে যে ধাৰা ১২৪-এৰ অপব্যৱহাৰ কৰা হৈছে আৰু ধাৰাটোৰ অধীনত প্ৰয়োজনীয় সামগ্ৰী ৰখা স্বত্বেও গোচৰ ৰুজু কৰা হৈছে।
স্বাধীনতাৰ আগতে, এই আইনখন ভাৰতীয় সমাজত সমালোচনা আৰু ভিন্নমতৰ কণ্ঠস্বৰ দমন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল আৰু এই নিয়মৰ অধীনত বাল গঙ্গাধৰ তিলকৰ দৰে কেইবাজনো স্বাধীনতা সংগ্ৰামীক অভিযুক্ত কৰা হৈছিল।
বৰ্তমান প্ৰেক্ষাপটত কেইবাজনো সাংসদে একাধিক ক্ষেত্ৰত এই আইনৰ অপব্যৱহাৰৰ ওপৰত তেওঁলোকৰ উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, শ্ৰী দিগ্বিজয় সিং, শ্ৰী গুলাম নবী আজাদ, শ্ৰী বিনয় বিস্বম, শ্ৰী ই.টি. মহম্মদ বছিৰ আৰু শ্ৰী সঞ্জয় ৰাউতে ধাৰা ১২৪-এৰ অপব্যৱহাৰৰ ওপৰত উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছে। ইয়াৰ উপৰিও, কেইবাখনো ব্যক্তিগত সদস্য বিধেয়কে দেশদ্ৰোহ আইনৰ সৈতে সম্পৰ্কিত পৰিৱৰ্তন আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছে।
আয়াৰলেণ্ড, অষ্ট্ৰেলিয়া, কানাডা, ঘানা, নাইজেৰিয়া আৰু উগাণ্ডাকে ধৰি বিশ্বৰ কেইবাখনো দেশে শেহতীয়াকৈ দেশদ্ৰোহ আইন শিথিল বা সম্পূৰ্ণৰূপে বাতিল কৰিছে। আনকি আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত, যি ভাৰতীয় আইনৰ আধাৰ আছিল, কৰোনেৰ আৰু ন্যায় আইন, ২০০৯ৰ অধীনত দেশদ্ৰোহ আইন বাতিল কৰা হৈছে।
তাৰ পৰিৱৰ্তে ভাৰতত ৰাজদ্ৰোহৰ ওপৰত কেইবাটাও ব্যক্তিগত সদস্য বিধেয়ক উত্থাপন কৰা হৈছে, যাৰ বেছিভাগেই আইনখন বাতিল কৰাৰ সলনি সংস্কাৰৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছে।
শেহতীয়াকৈ ঔপনিৱেশিক যুগৰ আইনখন স্থগিত ৰখা এক ঐতিহাসিক আদেশত উচ্চতম ন্যায়ালয়ে কয় যে পুনৰ পৰীক্ষাৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্পূৰ্ণ নোহোৱালৈকে ভাৰতীয় দণ্ডবিধিৰ ধাৰা ১২৪-এৰ অধীনত কোনো গোচৰ ৰুজু কৰা নহ’ব আৰু লগতে কয় যে ইয়াৰ অধীনত ইতিমধ্যে অভিযুক্তসকলে জামিনৰ বাবে আদালতৰ কাষ চাপিব পাৰে।
‘ভাৰত চৰকাৰে, ন্যায়ালয়ে প্ৰকাশ কৰা প্ৰাথমিক মতামতৰ সৈতে সন্মত হৈছে যে ধাৰা ১২৪এ-ৰ কঠোৰতা বৰ্তমানৰ সামাজিক পৰিৱেশৰ অনুকুল নহয়। আমি আশা কৰোঁ আৰু বিশ্বাস কৰোঁ যে কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যই ধাৰা ১২৪-এ প্ৰয়োগ কৰি কোনো নতুন এজাহাৰ পঞ্জীয়ন কৰাৰ পৰা বিৰত থাকিব’ – মুখ্য ন্যায়াধীশে এইদৰে কয়।
দেশদ্ৰোহ আইন বাতিল বা সংস্কাৰে এই দেশত বাক স্বাধীনতা আৰু ভিন্নমতৰ ভৱিষ্যতক ইতিবাচকভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে। আইনৰ পৰিৱৰ্তনবোৰে এজন নাগৰিকে চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে মতামত উত্থাপন কৰাত সুৰক্ষিত অনুভৱ কৰে নে নাই তাৰ ওপৰত যথেষ্ট প্ৰভাৱ পেলাব। কেৱল আশা কৰিব পাৰি যে প্ৰৱৰ্তন কৰা পৰিৱৰ্তনবোৰে নাগৰিকসকলৰ বাক-স্বাধীনতা আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু সুৰক্ষাৰ স্বাৰ্থৰ কথা মনত ৰাখি তেওঁলোকৰ অসন্তুষ্টি প্ৰকাশ কৰাৰ অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰিব।