ভাৰতীয় সংস্কৃতিত বেদ
লেখক- ডঃ মৃদুল বৰুৱা
বেদ হৈছে ভাৰতীয় সংস্কৃতি আৰু হিন্দু ধৰ্মৰ পবিত্ৰ গ্ৰন্থৰ সংকলন। ইয়াক মূলতঃ সংস্কৃত ভাষাত লিখা হৈছে আৰু এই গ্ৰন্থসমূহ কেইবাটাও অংশত বিভক্ত। বেদৰ চাৰিটা প্ৰধান ভাগ হৈছে ঋগ্বেদ, যজুৰ্বেদ, সামবেদ আৰু অথৰ্ববেদ। এতিয়া আমি এই চাৰিটা বেদৰ বিষয়ে সংক্ষেপে আলোচনা কৰিম।
(১) ঋগ্বেদ:
ঋগ্বেদ হৈছে আটাইতকৈ পুৰণি আৰু মহত্ত্বপূৰ্ণ বেদ। ইয়াত ১০টা মণ্ডল বা অধ্যায় আছে, য’ত ১০২৮টা সূক্ত বা স্তৱক আছে। এই সূক্তবোৰে বিভিন্ন দেৱদেৱী, বিশেষকৈ ইন্দ্ৰ, অগ্নি, আৰু সোমৰ প্ৰশংসা কৰে। ঋগ্বেদত প্ৰতিবিম্বিত হোৱা সংস্কৃতি, সমাজ, আৰু ধৰ্মীয় চিন্তা-চৰ্চা প্ৰাচীন ভাৰতৰ সমাজক অনুধাৱন কৰিবলৈ অন্যতম উপায়। ঋগ্বেদৰ কোনো একক লেখক নাই। ই এক সামূহিক সৃষ্টি, যিটো বহু যুগ ধৰি বহু ঋষি, সাধু আৰু বিদ্বানজনৰ দ্বাৰা সংগৃহীত আৰু সংৰক্ষিত হৈছিল। ঋগ্বেদত উল্লেখ কৰা মন্ত্ৰসমূহ বহু ঋষিৰ দ্বাৰা ৰচিত, যিবোৰক ঋষি বা কবি বুলি কোৱা হয়। এই ঋষিসকলৰ ভিতৰত বিশ্বামিত্ৰ, বশিষ্ঠ, অত্ৰি, ভৰদ্বাজ, গৌতম, আৰু অঙ্গিৰা অন্যতম। ঋগ্বেদৰ মন্ত্ৰসমূহ মুখে মুখে পৰম্পৰাগতভাৱে প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল আৰু বহু শতিকা ধৰি এইদৰে সংৰক্ষণ কৰা হৈছিল। পিছলৈ বৈদিক যুগত এই মন্ত্ৰসমূহ লিখিত ৰূপত সংকলন কৰা হৈছিল। সেয়েহে ঋগ্বেদৰ ৰচয়িতা হিচাপে কোনো একক ব্যক্তিৰ নাম উল্লেখ কৰা সম্বৱ নহয়।
(২) যজুৰ্বেদ:
যজুৰ্বেদ হৈছে মূলতঃ যজ্ঞৰ আৱশ্যকীয় মন্ত্ৰৰ সঙ্কলন। যজুৰ্বেদৰ দুটা ভাগ আছে: শ্বেতা (শুক্ল) যজুৰ্বেদ আৰু কৃষ্ণ যজুৰ্বেদ।
শ্বেতা যজুৰ্বেদৰ সংকলন আৰু সম্পাদনা ঋষি যাজ্ঞবল্ক্যৰ নামৰ সৈতে সংযুক্ত। ইয়াত মূলতঃ মন্ত্ৰ আৰু গদ্য অংশ থাকে।
কৃষ্ণ যজুৰ্বেদৰ সংকলন ঋষি বৈশম্পায়নৰ সৈতে সংযুক্ত। ইয়াত মন্ত্ৰ আৰু গদ্য একেলগে থাকে আৰু ইয়াত ধাৰ্মিক আচাৰ আৰু যজ্ঞৰ নিয়মবোৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে।
এই দুয়োটা ভাগে বিভিন্ন ঋষি আৰু বিদ্বানজনৰ দ্বাৰা সংকলিত আৰু সংৰক্ষিত হৈছে, সেয়েহে কোনো একক লেখকৰ নাম উল্লেখ কৰা সম্বৱ নহয়। যজুৰ্বেদে পূজাৰ আচাৰ-বিধি আৰু বিধানৰ বৰ্ণনা প্ৰদান কৰে। যজুৰ্বেদৰো ঋগ্বেদৰ দৰে কোনো একক লেখক নাই। ইও বহু ঋষি আৰু সাধু-সন্তৰ দ্বাৰা সংকলিত আৰু সংৰক্ষিত হৈছে। যজুৰ্বেদৰ মন্ত্ৰসমূহ বিভিন্ন ঋষিয়ে ৰচনা কৰিছে আৰু সেইসমূহক মুখে মুখে পৰম্পৰাগতভাৱে প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল।
(৩)সামবেদ:
সামবেদ হৈছে সঙ্গীত আৰু স্তোত্ৰৰ বেদ। ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে যজ্ঞৰ সময়ত গোৱা মন্ত্ৰৰ গীতৰূপ প্ৰদান। সামবেদত সুৰ আৰু তালৰ উল্লেখ আছে, যিয়ে ধৰ্মীয় আচাৰ আৰু যজ্ঞৰ সময়ত সঙ্গীতৰ মাধ্যমত মন্ত্ৰ উচ্চাৰণৰ প্ৰয়োজনীয়তা বুজায়। সামবেদৰ সূক্তবোৰ মূলতঃ ঋগ্বেদৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা হৈছে, কিন্তু সুৰৰ মিলনটো পৃথক। সামবেদৰো কোনো একক লেখক নাই। ইয়াকো বহু ঋষি, সাধু-সন্ত আৰু বিদ্বানজনে মিলি ৰচনা কৰিছে আৰু সংকলন কৰিছে। সামবেদৰ সংকলন আৰু সংৰক্ষণত বিভিন্ন ঋষি জড়িত আছিল, আৰু এই ঋষিসকলৰ ভিতৰত একলৱ্য, ঔশিজ, ঋষি পিপলাদ, আৰু অন্যান্য বহু ঋষিয়ে তেওঁলোকৰ মন্ত্ৰ আৰু সংগীতৰ অৱদান ৰাখিছে।
এইদৰে, সামবেদো কোনো একক লেখক বা ঋষিৰ দ্বাৰা সৃষ্টি কৰা হোৱা নহয়, বৰঞ্চ বহু শতিকা ধৰি বিভিন্ন ঋষি আৰু সাধুসন্তৰ দ্বাৰা সংকলিত আৰু সংৰক্ষিত।
(৪) অথৰ্ববেদ:
অথৰ্ববেদ হৈছে আটাইতকৈ পাছত সৃষ্টি কৰা বেদ। ইয়াত ধাৰ্মিক মন্ত্ৰৰ উপৰিও নানা ধৰণৰ যাদু-মন্ত্ৰ, চিকিৎসা-বিজ্ঞান, সমাজৰ কল্যাণৰ বাবে নানা বিধান আৰু শাপ-শস্ত্ৰৰ উল্লেখ আছে। অথৰ্ববেদত সামাজিক, ৰাজনৈতিক, আৰু দৈনন্দিন জীৱনৰ নানা দিশৰ বিৱৰণ পোৱা যায়। অথৰ্ববেদৰ সংকলনত অংশগ্ৰহণ কৰা কিছুমান উল্লেখযোগ্য ঋষি হ’ল অথৰ্বণ আৰু অংগিৰা। অথৰ্বণ ঋষি মূলতঃ অথৰ্ববেদৰ অনেক মন্ত্ৰৰ সৃষ্টিকৰ্তা বুলি ধৰা হয়, যিয়ে ধৰ্মীয় মন্ত্ৰ আৰু বৈদিক চিকিৎসাৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰে। অংগিৰা ঋষিয়ে শাপ-শস্ত্ৰ আৰু সামাজিক বিধানৰ বিষয়ে মন্ত্ৰৰ ৰচনা কৰিছে। সেয়ে, অথৰ্ববেদৰ ৰচয়িতা হিচাপে কোনো একক ব্যক্তিৰ নাম উল্লেখ কৰা সম্বৱ নহয়, কাৰণ ইয়াক বহু ঋষি আৰু সাধু-সন্তৰ দ্বাৰা যুগ যুগ ধৰি সংকলিত আৰু সংৰক্ষিত কৰা হৈছে।
এই চাৰিখন বেদেই ভাৰতীয় ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক ঐতিহ্যৰ আধাৰ, যিয়ে যুগ যুগ ধৰি ভাৰতীয় সমাজৰ আধ্যাত্মিক চিন্তাৰ বীজ ৰোপণ কৰিছে।
(৫) “পঞ্চম বেদ” বা পঞ্চম বেদৰূপে বিভিন্ন গ্ৰন্থক উল্লেখ কৰা হৈছে, যিবোৰ বৈদিক পৰম্পৰা আৰু ভাৰতীয় ধৰ্মীয় সাহিত্যৰ অংশ। বিভিন্ন সন্ন্যাসী আৰু ধৰ্মীয় পণ্ডিতৰ মতে, এই গ্ৰন্থসমূহক পঞ্চম বেদৰূপে গণ্য কৰা হয়, যদিও ইহঁত মূল চাৰিটা বেদৰ অংশ নহয়। এই গ্ৰন্থসমূহৰ ভিতৰত কেইটামান উল্লেখযোগ্য হ’ল:
(ক) মহাভাৰত: মহাকাব্য মহাভাৰতক পঞ্চম বেদৰূপে উল্লেখ কৰা হৈছে। মহাভাৰতত ধৰ্ম, নৈতিকতা, আৰু জীৱনৰ বিভিন্ন দিশৰ বিৱৰণ আছে, যি বৈদিক জ্ঞানৰ সৈতে মিলৰেখা অৱলম্বন কৰে।
(খ) ৰামায়ণ: ৰামায়ণকো কেতিয়াবা পঞ্চম বেদৰূপে গণ্য কৰা হয়। এই মহাকাব্যত ধৰ্মীয়, নৈতিক, আৰু সামাজিক শিক্ষাৰ বহু দিশ আছে, যিয়ে বৈদিক পৰম্পৰা আৰু শিক্ষাৰ সাৰসংগ্ৰহ।
(গ) নাট্যশাস্ত্ৰ: ভৰত মুনিৰ নাট্যশাস্ত্ৰকো পঞ্চম বেদৰূপে উল্লেখ কৰা হয়। নাট্যশাস্ত্ৰত নাট্যকলা, সংগীত, আৰু নৃত্যৰ বিষয়ে গুৰুত্বপূৰ্ণ তথ্য আৰু শিক্ষাৰ বিৱৰণ আছে।
এই গ্ৰন্থসমূহৰ বৈদিক জ্ঞান আৰু শিক্ষা প্ৰকাশৰ বাবে ইয়াক পঞ্চম বেদৰূপে গণ্য কৰা হয়। এইদৰে, পঞ্চম বেদৰ বাছনি গ্ৰন্থৰ পৰা ধৰ্মীয়, সামাজিক, আৰু নৈতিক শিক্ষাৰ বিস্তাৰ আৰু বিৱৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
