সম্পাদকীয় (ভগৎ লাল দত্ত)

সম্পদৰ বিতৰণ আৰু জনমূৰি বিকাশৰ ভেল্কিবাজি

বিশ্বৰ সৰহভাগ সম্পদ আৰু ক্ষমতা  তেনেই কম সংখ্যক মানুহৰ হাততে কুক্ষিগত হৈ থকা বুলি সততেই আক্ষেপ/বাদ-বিবাদ/প্ৰতিবাদৰ ঢৌ উঠি থাকে। (২০১০ চনৰ হিচাপত) আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ধনীৰ ক্ৰমানুসাৰে প্ৰথমৰ ১ শতাংশ লোকৰ হাতত দেশৰ মুঠ ব্যক্তিগত সম্পদৰ ৩৫.৪ শতাংশ আৰু পৰৱৰ্তী ১৯ শতাংশ লোকৰ হাতত ৫৩.৫ শতাংশ সম্পদৰ মালিকীস্বত্ব থূপ খাই আছে। বাকী থকা ৮০ শতাংশ লোকৰ হাতত মুঠ সম্পদৰ ১১ শতাংশহে বাকী ৰ’লগৈ। কেৱল আমেৰিকাতে নহয়, বিশ্বৰ অধিকাংশ দেশতে দৃশ্য একেই। উদাহৰণ স্বৰূপে, ভাৰতবৰ্ষৰ মুঠত ঘৰুৱা উৎপাদনৰ সিংহভাগো কেইশমান বণিকৰ হাতৰ মুঠিত। দেশৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনৈতিক নীতি নিয়ন্ত্ৰণৰ বাঘজৰীডালো আওপকীয়াকৈ এওঁলোকৰে হাতত বুলি অভিযোগ উত্থাপিত হয়। সময়ৰ প্ৰশ্ন আহি পৰে, “এশ বেপাৰীৰ বেপাৰ আৰু চুপাৰ প্ৰফিটৰ যোগেদি এই দেশৰ উন্নতি হ’ব নে বাকী এশ বিশ কোটিৰ উন্নতিৰে দেশ চুপাৰ পাৱাৰ হ’ব?”
অসমীয়া ভাষাত আটাইতকৈ বেছি ব্যৱহৃত হোৱা শব্দটো হৈছে “আৰু”। ইয়াৰ পিছতে আছে “এই” আৰু “কৰি”। দুই লাখতকৈও অধিক অসমীয়া বাক্যৰ  (প্ৰায় ২৬ লাখ শব্দৰ) ওপৰত তেজপুৰ বিশ্ববিদ্যালয়ত চলোৱা এটা অধ্যয়নত এই শব্দ তিনিটাৰ ব্যৱহাৰৰ সংখ্যা আছিল ক্ৰমে ৪৬,৫৭৭, ২২,৮০৯ আৰু ১৫,৯১৬ বাৰ। ইংৰাজী ভাষাত বহুল ব্যৱহৃত শব্দৰ ক্ৰমত প্ৰথম তিনিটা হৈছে the, of, আৰু and।  আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ব্ৰাউন বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দ্বাৰা সংকলিত ১০ লাখতকৈও বেছি  শব্দৰ আধুনিক আমেৰিকান ইংৰাজী ভাষাৰ পাঠ্য কোষত ইহঁতৰ ব্যৱহাৰৰ সংখ্যা ক্ৰমে ৬৯,৯৭১, ৩৬,৪১১ আৰু ২৮,৮৫২। সাহিত্য.অৰ্গৰ জুলাই-২০১৩ সংখ্যালৈকে প্ৰকাশিত মুঠ চৌবিশটা সংখ্যাৰ সম্পাদকীয় বোৰৰ ছাব্বিশ হাজাৰতকৈও বেছি শব্দৰ মাজত আটাইতকৈ বেছি ব্যৱহৃত শব্দবোৰৰো প্ৰথম কেইটা হৈছে “আৰু” (৩০৬ বাৰ), “এই” (১৮৫ বাৰ), “আমাৰ” (১৪৯ বাৰ), “কৰি” (১৪৬ বাৰ)।
শব্দ গণনাৰ সংখ্যাৰ অথাই সাগৰত কাৰোবাক মেলি দিয়াৰ ইয়াত কোনো উদ্দেশ্য নাই। কিন্তু সংখ্যাবোৰলৈ অলপ মনোযোগ দি চালে এটা সামঞ্জস্য দেখিবলৈ পোৱা যায়। ভাষা, পৰিস্থিতি নিৰ্বিশেষে ব্যৱহাৰৰ হাৰৰ হিচাপত শব্দবোৰ ক্ৰমানুসাৰে সজালে এটা পাৰিসাংখ্যিক চানেকিয়ে ধৰা দিয়ে। পাৰিসাংখ্যিকভাৱে, আটাইতকৈ বহুলভাৱে ব্যৱহৃতটোৰ ব্যৱহাৰ দ্বিতীয় স্থানৰটোৰ দুগুণ, তৃতীয় ক্ৰমৰটোৰ তিনিগুণ, ইত্যাদি। অইন কথাত, ব্যৱহাৰৰ হাৰ ক্ৰমাংকৰ ব্যস্তানুপাতিক। এই চানেকিটোক হাৰ্ভাৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ভাষাতত্ববিদ জৰ্জ জিফ্‌ (George Kingsley Zipf)-ৰ নামেৰে জিফৰ সূত্ৰ বোলা হয়।
সমগোত্ৰীয় পৰিঘটনা ভৌগোলিক-ৰাজনৈতিক সীমাৰেখা নিৰ্বিশেষে বিশ্বৰ বিভিন্ন দেশৰ নগৰাঞ্চলৰ জনসংখ্যা ভিত্তিক ক্ৰমৰ ক্ষেত্ৰটো দেখা যায়। জনসংখ্যাৰ হিচাপত দেশ এখনৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ অঞ্চলটোৰ জনসংখ্যা, দ্বিতীয় স্থানৰটোৰ দুগুন, তৃতীয় স্থানৰ তিনিগুণ। ভাষাত শব্দৰ ব্যৱহাৰৰ হাৰৰ ক্ৰম আৰু জনসংখ্যাৰ ভিত্তিক নগৰাঞ্চলৰ ক্ৰমৰ দৰে পৰস্পৰৰ মাজত কোনো সংযোগ নথকা পৰিঘটনাবোৰে এনেধৰণৰ একে চানেকি কিয় দেখুৱায়? আমি নাজানো। কিন্তু এটা কথা জানো যে, ভাষাত শব্দৰ ব্যৱহাৰ নাইবা নগৰাঞ্চলত জনবসতি কোনো পূৰ্বপৰিকল্পিত আঁচনি/নিয়ম অনুসৰণ কৰি সংগঠিত হোৱা নাই। এইয়া প্ৰণালীটোৱে স্ব-বিৱৰ্তনৰ মাজেৰে লাভ কৰা এক ধৰ্মহে। এই পৰিঘটনা কেৱল ভাষা, জনসংখ্যা আদিতে সীমিত নহয়। স্বয়ং-সংগঠিত হোৱা বহুবোৰ প্ৰণালীতে এই পৰিঘটনা লক্ষ্য কৰা হৈছে।
মানৱ সমাজত ক্ষমতা আৰু সম্পদৰ বিতৰণ প্ৰণালীও এনে পৰিঘটনাৰ বাজ নহয়। অধ্যয়নক্ষেত্ৰ সাপেক্ষে এই পৰিঘটনাটোক ৮০/২০ সূত্ৰ, পাৰেটোৰ সূত্ৰ (Pareto’s principle), ঘাতাংক সূত্ৰৰ বিতৰণ (power law distribution), দীঘল নেজীয়া বিতৰণ (long tail distribution), বেনফোৰ্ডৰ সূত্ৰ (Benford’s law) বুলিও জনা যায়। এই পৰিঘটনাৰ আটাইতকৈ হোজা বাখ্যা এয়ে যে, কোনো পৰিঘটনাৰ ৮০% ফলাফল, ২০% কাৰকৰ পৰাই আহে। ভাষা এটাত ৮০ শতাংশ ব্যৱহৃত হয় ভাষাটোৰ কুৰি শতাংশ শব্দ। কোনো ব্যৱসায়ৰ ৮০ শতাংশ উপাৰ্জন ২০ শতাংশ গ্ৰাহকৰ পৰা আহে।  ইন্টাৰনেটৰ ৮০ শতাংশ তথ্যৰ যাতায়ত ২০ শতাংশ জালস্থানলৈহে যায়। মুঠ নিৰ্মাণ হোৱা চিনেমাৰ ২০ শতাংশই চলচিত্ৰ উদ্যোগে উপাৰ্জন কৰা মুঠ ধনৰ ৮০ শতাংশ উপাৰ্জন কৰে। ইটালীয় অৰ্থনীতিবিদ ৱিলফ্ৰেডো পাৰেটো (Vilfredo Pareto)ৱে অধ্যয়ন কৰি পোৱা মতে, ১৯০৬ চনত ইটালীৰ ৮০ শতাংশ ভূমিৰ মালিকীস্বত্ব মুঠ জনসংখ্যাৰ ২০ শতাংশ লোকৰ হাতত আছিল। পাৰেটোৱে তেওঁৰ বাগিছাতো ২০ শতাংশ মটৰ মাহৰ চিৰাৰ পৰাই মুঠ উৎপাদিত মটৰ মাহৰ ৮০ শতাংশ উৎপাদিত হোৱাটো পৰ্যবেক্ষণ কৰিছিল। প্ৰথমতেই উল্লেখ কৰা (২০১০ চনত) আমেৰিকাৰ ২০ শতাংশ লোকৰ হাতত দেশৰ মুঠ সম্পদৰ ৮৯ শতাংশৰ অধিকাৰ থকাটো নাইবা ভাৰতৰ মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদনৰ সিংহভাগ আৰু নীতি-নিৰ্ধাৰণৰ বাঘজৰী কেৱল এমুঠিমান লোকৰ হাতত থকাটো এই সূত্ৰৰ অচিলাত মুঠেও অস্বাভাৱিক নহয়। সম্পদ আৰু ক্ষমতাৰ বিতৰণ ‘প্ৰাকৃতিক ভাৱেই পক্ষপাতদুষ্ট’।
ঘাতাংক-সূত্ৰ নাইবা দীঘল নেজীয়া বিতৰণৰ নিয়ম অনুসৰি কোনো এটা প্ৰণালীৰ চূড়ান্ত পৰিঘটকবোৰে (সম্পদশালী ব্যক্তি, বৃহত্তম ৱেবছাইট, সৰ্বাধিক ব্যৱহৃত শব্দ) সেই প্ৰণালীৰ ওপৰত প্ৰভূত্ব বিস্তাৰ কৰে, অইনবোৰৰ প্ৰভূত্বৰ মাত্ৰা অতি কম অন্তৰালতে সোঁ-সোঁৱাই কন্দৰিত হয়। বিশ্বৰ প্ৰথম দহজন সম্পদশালী ব্যক্তিৰ সম্পত্তিৰ পৰিমাণ, তাৰ পিছৰ দহজনতকৈ কেইবাগুণে বেছি, দ্বিতীয় দহজনৰ মুঠ সম্পত্তি তৃতীয় দহজনতকৈ কেইবাগুণে বেছি, তৃতীয় দহজনৰো চতুৰ্থ দহজনৰ তুলনাত…..আৰু শেহৰ সকলৰ বাবে একেলগে দীঘলীয়া শাৰীপাতি মজিয়াত বহাৰ বাদে একো বাকীয়েই নাথাকেগৈ। ভাষাত শব্দৰ ব্যৱহাৰ নাইবা ৱেবছাইটৰ ক্ষেত্ৰতো পৰিস্থিতিটো একেই।
দৈনন্দিন জীৱনত আমি কি দেখোঁ? ধৰক, ভাৰতীয় মানুহৰ গড় উচ্চতা প্ৰায় ১৬৫ ছেন্টিমিটাৰ। বাটে-ঘাটে ঘপককৈ যিকোনো মানুহ এজনক ধৰি তেওঁৰ উচ্চতা জুখিলে, বেছি সংখ্যক লোকৰে উচ্চতা গড়মানৰ ওচৰে পাজৰে ওলাব। গড় মানতকৈ অতি বেছি বা অতি কম উচ্চতাৰ লোক পোৱাৰ সংখ্যা গড়মানৰ ওচৰ-পাজৰৰ উচ্চতাৰ লোকৰ সংখ্যাৰ তুলনাত (নাইবা তেনে ব্যক্তি পোৱাৰ সম্ভাৱনা) নিচেই তাকৰ। এটা অঞ্চলৰ লোক সকলৰ উচ্চতাৰ মাপবোৰ উচ্চতা বনাম সেই উচ্চতাৰ লোকৰ সংখ্যাৰ বাৰংবাৰতা লেখ হিচাপে আঁকিলে এটা ঘণ্টাকাৰ আকৃতি পোৱা যায় (পৰিসংখ্যা বিজ্ঞানত  গাউছীয় বিতৰণ বোলে)। এই ঘন্টাটোৰ শীৰ্ষ হৈছে নিৰীক্ষণটোৰ গড়মানত আৰু গড়মানৰ পৰা যিমানে আঁতৰি যোৱা যায়, তেনে নিৰীক্ষ (অতি বেছি বা অতি কম উচ্চতাৰ ব্যক্তি) পোৱাৰ সম্ভাৱনা কমি যোৱা  সূচায় (ঘন্টাৰ শীৰ্ষৰ পৰা আঁতৰলৈ বক্ৰীয়ভাৱে বৃত্তাকাৰ পৰিসীমাৰ সমতললৈ নামি যায়)। কেৱল মানুহৰ উচ্চতাৰ ক্ষেত্ৰতে নহয়, ৰাজপথত চলাচল কৰা গাড়ীৰ দ্ৰুতি, কাৰ্যালয়লৈ যোৱা মানুহৰ কামলৈ ওলোৱাৰ সময়, মানুহে দিনটোত খোৱাবোৱা কৰাৰ পৰিমাণ, একে পৰিবেশৰ একেজাতৰ সমবয়সীয়া নিগনিৰ ভৰ, একেজাতৰ সমবয়সী গছৰ উচ্চতা, …. অনেকবোৰ নিৰীক্ষণেই একোটা গড়মান আৰু গড়মান সাপেক্ষে বিস্তাৰ (ধৰক, গাউছীয় বিতৰণ ঘণ্টাটোৰ বেধ)ৰ উল্লেখেৰে একোটা বিতৰণ বিধিৰে বাখ্যা কৰিব পাৰি।
সম্পদ আৰু ক্ষমতাৰ দীঘল নেজীয়া বিতৰণে দৈনন্দিন জীৱনত দেখি থকা গড়মান সাপেক্ষ বিতৰণ বিধি মানি নচলে। এই বিতৰণ কোনো গড়মান সাপেক্ষে (ঘন্টাৰ শীৰ্ষৰ দৰে) থূপ খাই দুয়োদিশে সমানে বিস্তাৰিত নহয়। একেদৰে, সাধাৰণতে হৈ থকা শ শ সৰুসুৰা ভূমিকম্পৰ (বিশ্বাস কৰক বা নকৰক গোটেই পৃথিৱীত দৈনিক কেইবাশও ভূমিকম্প হয়, বেছিভাগেই অৱশ্যে সাগৰত) সমূহীয়া প্ৰভাৱতকৈ  এটা অতি উচ্চ প্ৰাৱল্যৰ (চুনামী সৃষ্টি কৰিব পৰা) ভূমিকম্পৰ প্ৰভাৱ বহুগুণে বেছি। সৌৰপৃষ্ঠৰ পৰা উদ্গীৰিত একোটা বৃহৎ সৌৰপ্ৰভা, দৈনিক হৈ থকা অগণন সৰু সৰু সৌৰপ্ৰভাতকৈ বেছি প্ৰভাৱ বিস্তাৰী। একেই কথা, চন্দ্ৰ কলংকৰ আকাৰৰ পৰা, বিজ্ঞান সাহিত্যৰ প্ৰসংগপঞ্জীত উদ্ধৃতিৰ সংখ্যাৰ পৰা নগৰ-চহৰৰ জনসংখ্যালৈকে।
দীঘল নেজীয়া বিতৰণ বিধিৰ প্ৰণালীবোৰত ‘গড়মান’ৰ ধাৰণাটো চূড়ান্ত অবান্তৰ, কাৰণ এইটোৱে একো নুসূচাই। গাণিতিকভাৱে এনে প্ৰণালীৰ গড়মান সু-সংজ্ঞাবদ্ধই নহয় (অপসাৰী)। তথাপি জনমূৰি ‘গড়’ সম্পদ নাইবা দেশৰ জনমূৰি ‘গড়’ আয় দেশৰ প্ৰগতিৰ সূচক বোলা ধাপ্পাবাজ ধাৰণাটো চলিয়েই আছে। সম্পদ বা আয়ৰ তথাকথিত গড় মানে দেশৰ জনসাধাৰণ কোন কিমান সম্পদশালী নাইবা সম্বলহীন সেইটো সূচাব নোৱাৰাততো নোৱাৰেই, সামগ্ৰিক অৱস্থাটোৰ বিষয়েও আচলতে কোনো ছবি দাঙি নধৰে। চকুত ধূলি দিয়াৰ বাহিৰে।
দেশৰ প্ৰগতিৰ সূচক হিচাপে ব্যৱহৃত ৰাশি এটাৰ বিষয়ে কিছু তথ্যৰ আলোচনাৰে, স্বাধীনভাৱে নকৈ কিছু কথা চিন্তা কৰাৰ খোৰাক লৈ, দেশৰ ৬৭তম স্বাধীনতা দিৱসৰ দিনা জনগণৰ আজি আৰু কাইলৈৰ বাবে তেওঁলোকৰ “আজি”বোৰক বিসৰ্জন দিয়া সকলৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জনাইছোঁ।